1. Chuẩn bị dịch chiết tế bào để tinh sạch protein
Việc phân lập và tinh sạch được các loại protein riêng rẽ có ý nghĩa quyết định đến khả năng tìm hiểu được chức năng của chúng. Mặc dù trong một số trường hợp, chúng ta có thể nghiên cứu chức năng của protein ở dạng hỗn hợp phức tạp, nhưng phần lớn những nghiên cứu này thường dẫn đến những kết luận “mù mờ”. Chẳng hạn như khi chúng ta nghiên cứu về hoạt tính của một enzym ADN polymerase trong một hỗn hợp protein thô (chẳng hạn từ dịch phân giải tế bào), các enzym ADN polymerase và protein thành phần khác cũng có thể ảnh hưởng đến hiệu suất tổng hợp ADN quan sát được trong thực nghiệm. Vì vậy, việc tinh sạch các protein là một bước quan trong trong quá trình tìm hiểu về chức năng của chúng.
Mỗi một protein thường có một số đặc tính riêng làm việc tinh sạch chúng thường có tính đặc thù. Điều này thì trái ngược với ADN, vốn cơ bản giống nhau về cấu trúc và thành phần, chỉ khác nhau về trình tự của các nucleotit. Các bước tinh sạch từng loại protein thường dựa trên các đặc tính đặc thù của nó về kích thước, hình dạng, điện tích và nhiều khi là chức năng của chúng.
Vật liệu khởi đầu cho hầu hết các quá trình tinh sạch protein từ sinh vật là các dịch chiết tế bào. Không giống ADN vốn có tính phục hồi cao trong các điều kiện nhiệt độ sống khác nhau, thì protein rất dễ bị biến tính và phá hủy sau khi bị giải phóng ra khỏi tế bào. Vì lý do này, hầu hết quá trình chuẩn bị các dịch chiết và tinh sạch protein được tiến hành ở nhiệt độ lạnh (4oC). Có một số cách chuẩn bị dịch chiết tế bào. Các tế bào có thể phân giải bằng sử dụng chất tẩy, các lực làm vỡ thành tế bào, xử lý với dung dịch nhược trương (làm tế bào trương lên do nước đi vào và vỡ ra), hoặc thay đổi đột ngột áp suất. Điểm chung của tất cả các phương pháp là làm thành tế bào vỡ ra và các protein được giải phóng. Trong một số trường hợp, các tế bào được chuyển về trạng thái đông lạnh trước khi được nghiền bằng những máy nghiền mẫu trong phòng thí nghiệm.
2. Sử dụng sắc ký cột trong tinh chế protein
Phương pháp chiết xuất và tinh sạch protein phổ biến nhất là sắc ký cột. Trong trường hợp này, các phân đoạn protein được cho chạy qua cột nhồi bằng các hạt agarose hoặc polyacrylamit nhỏ được cải biến cho phù hợp. Có một số phương án khác nhau trong việc sử dụng cột tách chiết và tinh sạch protein. Các quy trình khác nhau được thiết lập có thể khác nhau do đặc tính khác nhau của các loại protein. Ở đây mô tả ba phương pháp. Trong hai phương pháp đầu, protein được phân lập dựa vào kích thước và tính tích điện của chúng. Tóm tắt về các phương pháp này được nêu trên hình 14.
Sắc ký trao đổi ion: Trong phương pháp này, các phân tử protein được phân lập dựa trên điện tích ion hóa bề mặt của chúng bằng việc sử dụng các vật liệu làm cột là các hạt mang các nhóm chức tích điện âm hoặc dương (đây còn được gọi là pha tĩnh). Các phân tử protein tương tác yếu với các hạt (chẳng hạn như một phân tử protein tích điện dương được cho chạy qua cột mang các hạt tích điện âm) sẽ được hồi lưu khi sử dụng một dung dịch muỗi loãng chảy qua cột sau đó (dung dịch chạy mẫu được gọi là pha động). Các phân tử tương tác với pha động càng mạnh, càng cần dung dịch hàm lượng muối cao để hồi lưu mẫu (bởi muối làm "trung hòa" các vùng mang điện tích và vì vậy cho phép các phân tử protein được giải phóng khỏi cột. Bằng việc tăng dần nồng độ muối trong các dung dịch đệm thu hồi mẫu, các phân tử protein khác nhau, kể cả các phân tử có đặc tính tích điện gần giống nhau cũng được phân tách thành các phân đoạn khác nhau khi chúng được hồi lưu từ cột.
Sắc ký lọc gel: Kỹ thuật này cho phép phân tách các loại protein trên cở sở đặc điểm
Đối với mỗi loại cột, các phân đoạn sắc ký được thu ở các nồng độ muối khác nhau hoặc ở các thời gian hồi lưu khác nhau để thu được từng loại protein được quan tâm nghiên cứu. Các phân đoạn có hoạt tính protein được quan tâm cao nhất sẽ được tích lũy và tiến hành tinh sạch bổ sung.
Độ tinh sạch của sản phẩm protein sẽ tăng lên khi các phân đoạn protein được chạy qua nhiều cột sắc ký khác nhau. Thông thường một cột sắc ký đơn lẻ không đủ để tinh sạch được một loại phân tử protein mong muốn nào đó dù quá trình sắc ký được lặp đi lặp lại nhiều lần, thay vào đó người ta thường phải áp dụng một chuỗi các bước kỹ thuật để có thể thu được một phân đoạn chứa một lượng lớn loại protein cần quan tâm nghiên cứu. Chẳng hạn như, dù có rất nhiều phân tử protein được hồi lưu trong dung dịch muối đậm đặc từ cột tích điện dương (đối với protein tích điện âm) hoặc được hồi lưu trong sắc ký lọc gel (đối với các protein kích thước tương đối nhỏ), các kỹ thuật này đơn lẻ thường không đủ để thu được một sản phẩm protein được tinh sạch hoàn toàn.
3. Sắc ký ái lực hỗ trợ quá trình tinh chế protein
Các đặc tính đặc trưng của từng loại protein có thể được tận dụng để giúp tinh sạch loại protein tương ứng được thuận tiện và hiệu quả hơn. Giả sử, nếu chúng ta biết một loại protein khi hoạt động liên kết đặc hiệu với ATP, thì có thể dùng cột sắc ký mang vật liệu gắn kết ATP để phân tách protein đó. Chỉ có protein liên kết với ATP mới được cột giữ lại, và cho phép hầu hết các loại protein không liên kết với ATP được chảy trôi qua cột. Kỹ thuật tinh sạch này được gọi là sắc ký ái lực. Có nhiều hợp chất khác nhau có thể được sử dụng để gắn kết với cột và giúp quá trình tinh sạch protein dễ dàng và hiệu quả hơn. Các hợp chất này bao gồm cả các trình tự ADN (để tinh sạch protein liên kết ADN) hoặc thậm trí là một loại protein để tinh sạch một loại protein khác được biết hoặc được mong đợi có tương tác phân tử với loại protein trên. Như vậy, để bắt đầu tinh sạch một loại protein nào đó, cần phải có những hiểu biết cơ bản về loại protein đó và tìm cách khai thác, ứng dụng các đặc tính có nó cho quá trình tách chiết và tinh sạch.
Một dạng rất phổ biến của sắc ký ái lực là sắc ký ái lực miễn dịch. Trong phương pháp này, người ta gắn kháng thể đặc hiệu với protein đích lên vật liệu làm cột sắc ký. Trong trường hợp lý tưởng, loại kháng thể này chỉ liên kết đúng với loại protein cần quan tâm còn cho phép tất cả các loại protein khác chảy trôi qua cột. Loại protein liên kết sau đó sẽ được thu hồi (hồi lưu) bằng cách sử dụng dung dịch muối hoặc đôi khi là các dung dịch chất tẩy nhẹ chảy qua cột. Khó khăn cơ bản gặp phải đối với phương pháp này là đôi khi liên kết giữa kháng thể và protein khá bền vững đến mức phải gây biến tính protein mới thu hồi được sản phẩm. Trong khi khác với ADN, protein sau khi biến tính thường không có khả năng hồi tính, vì vậy protein thu được theo cách này nhiều khi ở dạng không hoạt động chức năng và mất đi giá trị sử dụng trong nghiên cứu.
Để tăng hiệu quả tinh sạch, các protein cũng có thể được cải biến. Những cải biến này có thể là sự bổ sung các trình tự axit amin ngắn hoặc là vào đầu C hoặc vào đầu N của phân tử protein cần phân tích. Những bổ sung này, hay còn gọi là Ptrình tự đánh dấu có thể tạo ra được bằng công nghệ ADN tái tổ hợp. Các trình tự peptit đánh dấu giúp thay đổi thuộc tính của một phân tử protein mong muốn và giúp tinh chế protein này dễ dàng hơn. Ví dụ như, đối với một số protein người ta tiến hành bổ sung một chuỗi gồm 6 histidin giúp những protein này liên kết với Ni2+ gắn trên cột chặt hơn và dễ phân tách hơn, trong khi thuộc tính này thường không có ở phần lớn các loại protein khác. Ngoài ra việc sử dụng các epitop đặc hiệu (thường là một trình tự peptit có 5 - 7 axit amin đặc hiệu xác định kháng nguyên) cũng có thể được gắn vào phân tử protein cần tinh chế. Các cải biến này cho phép tinh sạch các loại protein trên cơ sở nguyên tắc sắc ký ái lực miễn dịch và sử dụng dị kháng nguyên mang các epitop được bổ sung. Điều đặc biệt là, các kháng thể và epitop này có thể thay đổi tính liên kết kháng thể tùy thuộc vào điều kiện khác nhau của môi trường (chẳng hạn, ái lực tăng khi không có Ca2+, và ái lực giảm khi có Ca2+). Điều này cũng giúp làm giảm ảnh hưởng của các yếu tố gây biến tính khác.
Nguyên tắc sắc ký ái lực miễn dịch cũng có thể được dùng để làm kết tủa nhanh một loại protein đặc hiệu nào đó (và mọi loại protein liên kết chặt với nó) từ một dịch chiết thô. Trong trường hợp này, phản ứng kết tủa thu được do kháng thể được gắn vào cùng loại hạt được sử dụng trong sắc ký cột. Do các hạt này có kích thước lớn, nên chúng lắng rất nhanh xuống đáy ống nghiệm mang theo các kháng thể và protein liên kết với chúng. Kỹthuật này được gọi là kỹ thuật kết tủa miễn dịch, cũng là một kỹ thuật ngày càng sử dụng phổ biến để tinh sạch nhanh protein hoặc phức hệ protein từ các dịch chiết thô. Mặc dù nếu chỉ sử dụng phương pháp này riêng rẽ, hiếm khi thu được sản phẩm protein được tinh sạch hoàn toàn, song phương pháp này thường rất hiệu quả để xác định các loại phân tử protein và các hợp chất khác (ví dụ như ADN) có tương tác với một loại protein đích nào đó.
4. Phân tích protein trên gel polyacrylamid
Các loại protein thường không mang điện tích âm đồng đều hay có cấu trúc bậc hai đồng nhất. Thay vào đó, chúng được tạo ra từ 20 loại axit amin khác nhau, một số chúng không mang điện tích, một số mang điện tích âm, còn một số mang điện tích dương. Ngoài cấu trúc bậc hai, protein hoạt động còn có các cấu trúc bậc ba, bậc bốn điển hình. Tuy vậy, nếu các protein được xử lý với các chất tẩy ion hóa mạnh như SDS (sodium dodecyl sulphat) và một hợp chất khử, ví dụ như mercapthoethanol, thì các cấu trúc bậc 2, và 4 của phân tử protein sẽ bị phá vỡ. Nghĩa là, sau khi xử lý với SDS, protein trở thành dạng phân tử polymer không có cấu trúc. Đồng thời, SDS tạo thành lớp vỏ ion và làm phân tử protein trở nên tích điện âm đồng đều hơn. Mecarptoethanol thì làm giảm các liên kết disulphit hình thành giữa các tiểu phần cystein. Kết quả là, nếu các phân tử ADN và ARN được gây biến tính bởi SDS và mercaptoethanol, thì sự phân tách của các loại phân tử protein trong điện di chủ yếu là do sự khác biệt về trọng lượng và kích thước phân tử. Sau khi điện di, các phân tử protein được nhuộm với các thuốc nhuộm liên kết protein như Coomassie brilliant blue và quan sát. Khi không có SDS, điện di vẫn có thể phân tách được các loại protein, nhưng lúc này còn có các yếu tố khác nhau của các loại protein là trọng lượng phân tử, tổng điện tích và điểm đẳng điện (xem dưới đây).
5. Định tính protein dựa trên phương pháp thẩm tách miễn dịch (immunoblotting)
Mặc dù có bản chất khác ADN và ARN, việc xác định sự có mặt của một loại protein trong số các protein có trong mẫu sinh học theo nguyên tắc gần giống với các phương pháp thẩm tách (còn gọi là lai) Southern và Northern (tương ứng với trường hợp của ADN và ARN). Tuy vậy, đối với protein, phương này định tính này dựa trên dựa trên nguyên tắc miễn dịch đặc thù của protein nên còn được gọi là phương pháp thẩm tách miễn dịch (immunoblotting) hay phương pháp thẩm tách (lai) Western. Trong phương pháp thẩm tách miễn dịch, các phân tử protein sau khi được phân tách trên điện di được chuyển và gắn lên màng. Màng này sau đó được ủ trong một dung dịch chứa kháng thể đặc hiệu với loại protein tinh sạch được quan tâm nghiên cứu. Kháng thể sẽ tìm thấy loại protein tương ứng ở trên màng lọc và gắn vào. Cuối cùng, bằng việc sử dụng phản ứng enzym hiện màu, người ta có thể quan sát được vị trí kháng thể liên kết trên màng. Như vậy, tất cả các phương pháp lai Southern, Northern và Western đều có điểm chung là sử dụng các hợp chất chọn lọc để quan sát sự có mặt của một hoặc một số loại phân tử đặc thù trong các hỗn hợp phức tạp.
6. Giải trình tự trực tiếp protein
Mặc dù có cấu tạo phức tạp hơn so với ADN và ARN, các phân tử protein cũng có thể giải trình tự trực tiếp, tức là việc xác định thành phần và thứ tự của các axit amin trên chuỗi polypeptit. Có hai phương pháp được sử dụng phổ biến hơn cả là: 1) phương pháp biến tính
dman và 2) phương pháp khối phổ kế tiếp. Khả năng xác định được trình tự protein có ý nghĩa quan trong trong trong nhiều nghiên cứu về hệ protein học (proteomics) và hệ gen học (genomics). Bởi vì với việc xác định được dù chỉ là một trình tự ngắn của các axit amin của một phân tử protein nào đó, chúng ta có thể xác định được gen mã hóa cho protein đó trên cơ sở đối chiếu với khung đọc mở có trong hệ gen của nhiều loài vốn đã được giải mã hoàn toàn hoặc gần như hoàn toàn nhưng nhưng chưa biết đầy đủ về chức năng của nhiều gen.
Phương pháp biến tính
dman là một phản ứng hóa học trong đó các tiểu phần axit amin được giải phóng lần lượt từ đầu N của chuỗi polypeptit. Điểm mấu chốt của phương pháp này là axit amin ở tận cùng đầu N của một chuỗi polypeptit có thể được cải biến khi xử lý với phenylisothyocyanate (P
TC) dẫn đến sự thay đổi ở gốc a-amino. Axit amin được cải biến này sau đó được cắt rời khỏi chuỗi polypeptit khi xử lý với axit trong điều kiện không làm phá hủy phần còn lại của chuỗi polypeptit. Việc xác định trình tự các axit amin được tiến hành dựa trên thứ tự hồi lưu của từng axit amin được cắt khỏi chuỗi bằng kỹ thuật sắc ký lỏng hiệu năng cao HPLC (high performance liquid chromatography), nhờ đặc điểm từng loại axit amin có thời gian hồi lưu đặc trưng. Mỗi một vòng gây biến đổi axit amin và cắt khỏi chuỗi polypeptit như vậy tạo ra một chuỗi polypeptit và một nhóm a-amino. Với việc lặp đi, lặp lại phản ứng cắt axit amin này sẽ cho phép xác định được trình tự ở đầu N của một chuỗi polypeptit. Trong thực tế, chu kỳ gây biến tính như vậy được lặp đi lặp lại từ 8 - 15 lần để xác định protein. Số chu kỳ như vậy thông thường là đủ để xác định được một loại protein đặc thù nào đó.
Phương pháp giải mã trình tự tự động dựa trên nguyên lý biến tính
dman là một phương pháp hiệu quả và cũng đã được sử dụng rộng rãi. Tuy vậy kỹ thuật này gặp trở ngại khi đầu N tận cùng của phân tử protein bị cải biến về mặt hóa học (ví dụ như bởi các nhóm acetyl hoặc formyl), mà hiện tượng này thì vốn có thể xảy ra tự nhiên trong điều kiện in vivo, hoặc trong quá trình tách chiết và tinh sạch protein. Để khắc phục hiện tượng này, người ta có thể sử dụng protease để cắt chuỗi polypeptit và phân tích trình tự bên trong chuỗi.
Phương pháp khối phổ kế tiếp (MS/MS) có thể được dùng để xác định các vùng trình tự protein khác nhau. Khối phổ là phương pháp xác định chính xác khối lượng của các các phân tử nhỏ. Một cách vắn tắt phương pháp này được mô tả như sau: phân tử cần phân tích được cho bay qua một thiết bị (trong điều kiện chân không) trong điều kiện tốc độ di chuyển của nó tương quan với tỉ số khối lượng / điện tích. Trên cơ sở này người ta có thể đo được thời gian bay của phân tử và xác định được khối lượng của nó. Đối với các phân tử sinh học có kích thước nhỏ như các chuỗi peptit và các phân tử protein nhỏ, thì trọng lượng phân tử của nó có thể xác định chính xác đến từng Dalton.
Để xác định khối lượng phân tử protein bằng phương pháp MS /MS, trước tiên phân tử protein thường được cắt thành các đoạn peptit có trình tự ngắn (thường dưới 20 axit amin) nhờ sử dụng enzym đặc hiệu, chẳng hạn như trypsin. Hỗn hợp các đoạn peptit này sau đó được đưa vào phân tích khối phổ và chúng phân tách nhau ra dựa trên tỉ số khối lượng / điện tích. Các đoạn peptit riêng rẽ sau đó sẽ bị bắt giữ và phân đoạn thành các chuỗi peptit thành phần. Khối lượng của mỗi peptit thành phần được xác định bằng phổ khối như minh họa trên hình 15. Sự kết hợp các dữ liệu về khối lượng của các đoạn peptit thành phần sẽ cho biết trình tự rõ ràng của phân tử protein ban đầu. Cũng giống như trong phương pháp biến tính
dman, việc xác định được trình tự của của khoảng 15 axit amin là đủ để so sánh với trình tự protein được luận ra từ các trình tự ADN đã được giải mã.
Kỹ thuật MS /MS thực sự là một kỹ thuật có tính cách mạng trong việc xác định và giải trình tự protein. Trong phương pháp này, thông thường chỉ cần một lượng mẫu nhỏ và hơn hết là có thể phân tích hỗn hợp nhiều loại protein đồng thời.
7. Hệ protein học (proteomics)
Việc phát triển của các kỹ thuật giải mã trình tự ADN, kết hợp với các phương pháp tách chiết, tinh sạch và phân tích trình tự protein đã mở đường cho sự hình thành một chuyên ngành mới gọi là hệ protein học. Hệ protein học (proteomics) là chuyên ngành nghiên cứu về toàn bộ tập hợp protein được một mô, tế bào hoặc cơ thể tạo ra trong các điều kiện đặc thù, phân tích mức độ phổ biến của từng protein và sự tương tác của chúng với nhau và với các phân tử khác (ví dụ như ADN) trong quá trình hoạt động của tế bào. Nếu như các kỹ thuật phân tích vi dãy phản ứng (microarray) có thể giúp nhận biết được sự biểu hiện của các gen trên cở sở phân tích hệ gen, thì các kỹ thuật proteomics cho phép xác định được hình ảnh tổng thể về toàn bộ vốn protein của một tế bào, mô hoặc cơ thể.
Hệ protein học được dựa trên ba phương pháp cơ bản: điện di hai chiều trên gel polyacrylamid để tiến hành phân tách các protein, khối phổ để xác định khối lượng phân tử và định tính protein (hoặc các đoạn peptit từ phân tử protein đó), và sinh tin học để đối chiếu các phân tử protein và các đoạn peptit với các trình tự mã hóa của chúng trong hệ gen. Một tế bào riêng lẻ thường ít nhất tạo ra hàng nghìn loại protein khác nhau, trong khi việc sử dụng đơn lẻ phương pháp điện di truyền thống trên gel polyacrylamid thường không đủ để phân lập và tách biệt các protein này. Vì vậy, như tên gọi của nó, phương pháp điện di hai chiều cho phép phân tách các phân tử protein trên gel điện di theo hai chiều được thực hiện kế tiếp nhau.
Trong bước thứ nhất, các phân tử protein được phân đoạn dựa trên điểm đẳng điện của chúng (theo nguyên tắc hội tụ đẳng điện). Theo nguyên tắc này, khi một gradient pH được tạo ra từ đầu này đến đầu kia của bản điện di, thì tại vị trí pH tương ứng làm trung hòa điện tích của một phân tử protein sẽ làm các phân tử protein tập trung (hội tụ) tại vị trí đó. Trong bước thứ hai, các phân tử protein tại điểm hội tụ được tiếp tục phân tách trên cơ sở khối lượng và kích thước của chúng khi di chuyển trên trường điện di polyacrylamid đã được gây biến tính bởi SDS như mô tả ở trên. Do các phân tử protein được đồng thời phân tách dựa trên hai thuộc tính (điểm đẳng điện và trọng lượng phân tử), nên hàng nghìn loại protein khác nhau có thể được phân tách khỏi nhau trong một thí nghiệm duy nhất. Sau khi được phân đoạn theo phương pháp điện di hai chiều, mỗi loại protein riêng biệt sẽ được đưa vào phân tích khối phổ để xác định chính xác khối lượng phân tử. Như đã nói ở trên, để tăng hiệu quả phân tích, thông thường protein được cắt thành các đoạn peptit nhỏ nhờ sử dụng protease thay cho việc phân tích phân tử protein ở dạng nguyên vẹn có phân tử lượng lớn và cấu trúc phức tạp. Kỹ thuật phân tích MS /MS cho phép giải trình tự chi tiết của các đoạn peptit và xác định phân tử protein.
Cuối cùng các dữ liệu về trình tự hệ gen hoàn chỉnh của một cơ thể và các trình tự peptit từ các loại protein được quan tâm nghiên cứu sẽ được đưa vào phân tích bằng các phần mềm sinh tin học để có thể xác định được một trình tự mã hóa đặc thù trong hệ gen tương ứng với loại protein có chức năng được quan tâm nghiên cứu. Như vậy, các nghiên cứu hệ gen học (genomics) và hệ protein học (proteomics) có mối quan hệ chặt chẽ trong các nghiên cứu di truyền học phân tử.
Nguồn: thuviensinhhoc.com
0 nhận xét:
Đăng nhận xét