Làm người không cốt làm to

Xin mượn lời trên đây trong hồi ký của Học giả NGUYỄN HIẾN LÊ (1912-1984) để thưa chuyện cùng bạn trẻ.
Theo hồi ký, lúc mới vào Nam lập nghiệp, cụ Lê chỉ có bằng cao đẳng công chánh, chuyên đi đo đạc đất sình ở vùng đầm lầy heo hút thuộc miền Tây. Ngày lội bùn, đêm chong đèn đọc sách. Sau tuổi 25, cụ thôi nghề "đo đạc", bỏ nghiệp công chức, chuyển sang nghề cầm bút. Đó là lúc cụ nghiệm thấy tư chất của mình gắn với nghiệp sách vở. Muốn theo thiên hướng và để góp phần hữu ích hơn cho đời, chàng trai Nguyễn Hiến Lê khi ấy nghĩ đến một việc làm khác: say mê mài giũa năng lực và phẩm giá của mình dưới ánh đèn, qua lao động cầm bút, dày công sáng tạo trên mỗi dòng chữ, trong từng lời ý.

Cuộc đời cụ Lê từ trẻ đến già chỉ lo tự học, khảo cứu để viết bài, làm nên sản phẩm. Trên 120 cuốn sách HỌC LÀM NGƯỜI của cụ cho ra đời trong gần 40 năm cầm bút đã nói lên công lao và giá trị cao cả của học giả Nguyễn Hiến Lê. Đó là chưa kể trên 250 bài báo, 23 đề tựa cho những công trình sách của các thân hữu, cùng với nhiều tập bản thảo chưa kịp in ra. Trong giới cầm bút đều biết rõ cụ không có bằng đại học, nhưng ai đã từng đọc sách báo do cụ viết đều phải tâm phục vì sự uyên thâm và sức truyền cảm từ những điều cụ bày tỏ trên trang giấy.

Đã vậy, cụ sống rất đạm bạc, giản dị vô cùng, và đặc biệt, cụ không màng lợi danh. Do uy tín từ phẩm hạnh và thực tài của cụ, chính quyền Sài Gòn lúc trước đã nhiều lần mời cụ giữ những chức vụ danh giá của Bộ Văn hóa, Bộ Giáo dục... và muốn trao tặng cụ một giải thưởng lớn về văn học, nhưng cụ đã cáo từ. Cụ tiếp tục miệt mài lặng lẽ trong thanh vắng, lao vào khảo cứu và sáng tạo trên trang giấy bằng lao động âm thầm, với nỗi đam mê của một người bình dị, không cầu danh. Cụ thường nói với con cháu mình "Làm người khó hơn làm quan" và "Làm người không cốt làm to, làm lớn".

Vâng, "ông to bà lớn" hay người dân thường, nếu thực sự chân chính, cũng chỉ lấy sự cống hiến làm trọng. Vinh quang không nằm ở chức vụ hay bằng cấp. Sự cống hiến thì không ai được độc quyền. Người có bằng cấp cao và chức vụ to mà lo hưởng thụ nhiều hơn làm việc, thì không bằng người cùng đinh mà chú tâm "cày cuốc" để cống hiến thêm sản phẩm cho đời, dù chỉ là củ khoai hay trang viết. Giá trị vào đời và lập nghiệp cũng không phải được đo bởi độ cao của bằng cấp hay bề dày của năm tháng làm việc. Xã hội càng văn minh thì chính giá trị của sản phẩm (cả số lượng và chất lượng) mới càng được coi là thước đo giá trị của người làm ra nó.

Để có một định hướng giá trị đúng với bản chất như thế, về phía học sinh và người lao động cần được nhà trường và nơi sử dụng quan tâm bồi dưỡng cho họ về thái độ và động cơ học tập/làm việc. Kèm theo đó là sự kiểm định, đánh giá, khen thưởng, nâng lương hoặc đề bạt... đều phải được tương xứng với động cơ, thái độ và hiệu quả của việc làm. Như thế, không nên vội trách người học hay người làm chạy theo bằng cấp khoa bảng, mà trước hết, về phía nhà nước cần có một chiến lược giáo dục và sử dụng nhân lực biết trọng thực chất. Chiến lược đó giúp cho ai cũng tin rằng không phải giá trị con người nằm ở bằng cấp cao, chức danh lớn, hay quyền lợi nhiều.

Tại một hội thảo về vượt khó trong học tập, khi được phát động tự do tư tưởng để bày tỏ cảm xúc vượt khó, một số sinh viên đã mạnh dạn nói lên vài thực trạng của không ít người nghĩ rằng :

1. Không có việc gì khó, chỉ sợ không có bằng. Có bằng là có danh !
2. Không có việc gì khó, chỉ sợ không có danh. Có danh là có quyền !
3. Không có việc gì khó, chỉ sợ không có quyền. Có quyền là có tiền !
4. Không có việc gì khó, chỉ sợ không có tiền. Vì, có tiền... là có tất !

Những slogans như thế không công khai mà người ta ngấm ngầm tự hiểu, tự làm và truyền cảm cho nhau, được nhiều người coi là "bí kíp" để thành công và thành danh khi vào đời, lập nghiệp ! Chẳng khó khăn để thấy rằng, cái thực trạng quái gở đó thọat đầu không phải nảy sinh từ trường học, mà được lây lan từ chính một bộ phận người lớn ở nhiều nơi trong công quyền. Họ đã theo "gương" những cô bác cán bộ nghèo tài đức nhưng giỏi "chạy chọt". Bởi thế, nên chăng, cần phát động một cao trào xác định giá trị nhân cách từ trong các cơ quan nhà nước. Tại đó có giá trị "không chạy theo bằng cấp bằng mọi giá" và "không coi bằng cấp là một bằng chứng của thực lực". Phải lan tỏa từ đó (từ những nơi sử dụng nhân lực) một định hướng giá trị vào đời với những chân giá trị của thực lực, để thay đổi tận gốc rể về thái độ và động cơ học tập/làm việc của từng người học/người làm.

Vì vậy, thiết nghĩ rằng, công tác cán bộ, công tác giáo dục nhân viên trong mỗi cơ quan, trường học nên chú trọng hơn nữa đến việc định hướng giá trị thực chất. Bên cạnh đó, vai trò và chức năng của các phương tiện truyền thông nhà nước trong sứ mệnh này thật lớn lao. Đó là sự định hướng dư luận xã hội khi báo và đài đều cùng phối hợp chặt chẽ với các cơ quan, doanh nghiệp và trường học trong việc lên tiếng cổ vũ cho cao trào này đi vào chiều sâu, có hiệu ứng cụ thể trong cuộc sống.

8-9-2009

Quang Dương
Nhà giáo hưu trí - Viện Nghiên cứu Giáo dục